Program językowy Makaton (jedna z metod AAC - wspomagające i alternatywne sposoby porozumiewania się) to system gestów i symboli graficznych.
Użytkownikami znaków mogą być dzieci i dorośli doświadczający trudności w uczeniu się i porozumiewaniu, jak również małe, sprawne dzieci, których rodzice pragną komunikować się z nimi w okresie przed-werbalnym, gdy nie ma jeszcze mowy a naturalnym systemem komunikacyjnym dziecka są gesty.
W kontekście pracy z dziećmi Makaton stanowi źródło słownictwa rozwojowego (słownictwo podstawowe i dodatkowe). Jest to system multimodalny- wykorzystuje kanał wzrokowy i słuchowy.
Wprowadzenie znaków Makatonu nie zastępuje mowy ani terapii logopedycznej
w tradycyjnym jej rozumieniu, lecz służy wspomaganiu procesu kształtowania prawidłowej mowy, zapewnia rozmówcom wizualny i słuchowy środek przekazu.
Znaki Makatonu są formami, z których można w odpowiednim momencie zrezygnować, kiedy dziecko/dorosły opanuje mowę w stopniu umożliwiającym zrozumiałe porozumiewanie się.
Makaton nie odkrywa czegoś nowego, ale wykorzystuje to, co osoba często już zna - proste gesty i rysunki graficzne.
Makaton to system, a to oznacza, że nie tworzymy samodzielnie reguł tworzenia gestów czy symboli, ale opieramy się na przyjętych wcześniej jasno określonych zasadach. Sprzyja to możliwości sprawnego komunikowania się przez osoby nie przebywające na co dzień w tym samym otoczeniu oraz ułatwia pracę terapeutom.
Gesty są formami wspomagającymi słowne porozumiewanie się (są stosowane symultanicznie z mową), służą jako dodatkowy środek, który wzmacnia przekazywany osobie lub przez osobę komunikat. Gestom zawsze towarzyszy poprawna, gramatyczna mowa!
W Makatonie oprócz znaków manualnych wykorzystywane są również symbole graficzne, z których korzystają osoby, które nie są w stanie wykonać gestu, wskazują wówczas na symbol i w ten sposób sygnalizują swoje potrzeby i zainteresowania.
Wybór formy gestu lub symbolu zależy od indywidualnych potrzeb i umiejętności osoby korzystającej z metody. Dzieci i dorośli oraz rodzice i terapeuci mają pełną możliwość wyboru najbardziej adekwatnego i odpowiedniego dla siebie i sytuacji sposobu nauki. Gesty
i symbole nie są alternatywami wzajemnie wykluczającymi się, mogą być stosowane łącznie lub rozdzielnie lub też mogą być łączone z innymi systemami AAC.
GEST i/lub SYMBOL + MOWA = MAKATON
Autorką polskiej wersji Programu Makaton jest dr Bogusława B. Kaczmarek. Badania nad opracowaniem nowych (zupełnie innych niż znaki brytyjskie) gestów odnoszących się do polskiej kultury rozpoczęły się w roku 2001 i zaowocowały utworzeniem w 2005 roku zestawu polskich gestów (KONi - Komunikacja Osób Niepełnosprawnych). Adaptacja symboli graficznych (zmiana wizerunku znaków i utworzenie nowych, polskich symboli) zakończyła się w roku 2005. Słownictwo jak i znaki manualne oraz graficzne były weryfikowane, aż do utworzenia wersji docelowej polskiego Programu Rozwoju Komunikacji Makaton w 2008 r.
Każdy kraj posługujący się Makatonem posiada własny zupełnie inny zestaw gestów.
Użytkownicy to dzieci i dorośli ze "złożonymi potrzebami komunikacyjnymi". Osoby, które nie mogą zaspokajać swoich codziennych potrzeb komunikacyjnych w sposób konwencjonalny, ale korzystając ze wsparcia AAC, czasowo lub trwale.
Nie ma jednej określonej grupy posługującej się Makatonem. Osoby, które zeń korzystają pochodzą z różnych grup wiekowych i kulturowych. Ich jedyną cechą wspólną jest fakt, że z racji różnych przyczyn, potrzebują przystosowanych form pomocy do skutecznego porozumiewania się.
Osobami najczęściej korzystającymi ze znaków Makatonu są dzieci i dorośli:
z niepełnosprawnością intelektualną, z porażeniem mózgowym, z autyzmem, z zaburzeniami zmysłów- słuchu, ze specyficznymi zaburzeniami w rozwoju mowy i języka (np. osoby
z afazją).
Skuteczne porozumiewanie nie byłoby jednak możliwe bez objęcia programem nauczania partnerów komunikacyjnych tj. osób zaangażowanych w interakcję komunikacyjną, którzy aktywnie współpracują z rozmówcą (tj. dziećmi i z dorosłymi posługującymi się Makatonem) pomagając mu przekazać bądź zrozumieć komunikat. Są nimi m.in. rodzice i opiekunowie, rodzeństwo i rówieśnicy, dziadkowie. Do grupy zaliczane są również osoby (specjaliści), mające kontakt z taką osobą: pedagodzy, psycholodzy, logopedzi, nauczyciele, personel administracyjny szkół i ośrodków (np. woźni, kucharki, kierowcy etc.).
Efektywność porozumiewania się Makatonem w dużym stopniu zależy od konsekwentnego stosowania go w środowisku osób posługujących się tym systemem.
Na Program Makaton składa się: Słownictwo Podstawowe i Słownictwo Dodatkowe.
Słownictwo Podstawowe (rdzeń metody), czyli podstawowe pojęcia dnia codziennego usystematyzowane są w serie poszczególnych poziomów (ok. 450 pojęć) od 1 – 8 plus poziom dodatkowy (dziewiąty), przy czym poziom dodatkowy jest poziomem fakultatywnym nazywanym również Dodatkiem. Słownictwo Podstawowe uczone jest jako pierwsze
i stanowi podstawę programu.
Ustrukturyzowanie słownictwa podstawowego ma na celu ograniczenie zakresu nauczanych słów, co ułatwia zapamiętywanie, przypominanie i wykorzystywanie danych pojęć. Partnerzy komunikacyjni, znając zakres pojęć, którym posługuje się użytkownik, mogą budować zrozumiałe dla nich wypowiedzi, dostosowane pod względem poziomu językowego odbiorców.
Słownictwo Podstawowe jest listą słów, które dzieci uczą się rozumieć i wymawiać jako pierwsze. W Polsce słownictwo zostało dobrane na podstawie kilkuletnich badań eksperymentalnych z grupą 4000 osób. Badania prowadzone w wielu krajach nad słownikiem małego dziecka pokazują, że pierwsze 350 pojęć w większości krajów europejskich jest podobne (dotyczy codziennych czynności, przedmiotów, najbliższych osób). Zatem uszeregowanie w Makatonie słownictwa (wzbogaconego w pojęcia typowe dla kultury
i języka naszego kraju) w poziomy, stanowi wskazówkę dotyczącą zakresu podstawowego słownictwa, które jest wspólne dla większości dzieci.
Lista pojęć, na podstawie, której powstał FORMULARZ ZAPISU KOMUNIKACJI DZIECKA - gesty i słowa oraz FORMULARZ ZAPISU KOMUNIKACJI DZIECKA - symbole i słowa; pomaga zachować równowagę pomiędzy różnymi formami gramatycznymi, których dzieci się uczą. Muszą one poznać rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki oraz inne części mowy, aby były w stanie wyrażać swoje potrzeby, zainteresowania a następnie łączyć pojedyncze słowa w proste wyrażenia.
Dziecko uczy się mówić podczas wszystkich interakcji odbywających się każdego dnia,
a najważniejszy wpływ na postęp wywiera jakość oraz ilość codziennej mowy, w której dziecko bierze udział. Jednak oprócz tego nauczanie zaplanowanego słownictwa jest również bardzo istotne, szczególnie w przypadku dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, których dostęp do interakcji jest utrudniony. Lista pojęć umożliwia nauczenie słownictwa wspólnego wszystkim (również sprawnym) dzieciom.
Pracując ze Słownictwem Podstawowym pamiętać należy o indywidualnych potrzebach dziecka. Do każdego z poziomów można dodać słowa, które dziecko rozumie, bądź których używa, a których w słownictwie Makatonu nie ma. Poziomy stanowią ułatwienie w nauce i nie są (w Polsce) strukturą konieczną. Można uczyć dziecko konkretnych pojęć z poziomów w sposób podobny do Słownictwa Dodatkowego, tj. wybierając pojęcia tematycznie stosować te, które są najistotniejsze dla dziecka i jego rodziny.
Słownictwo Dodatkowe (szczególnie ważne dla dorosłych) to rozwinięcie słownictwa podstawowego, jest tu ok. 7000 pojęć. Ten drugi rodzaj słownictwa, uporządkowany tematycznie (ludzie, zawody, hobby, zwierzęta, transport itp.) dostarcza dodatkowych pojęć (znaków manualnych i graficznych), odpowiadających indywidualnym potrzebom
i zainteresowaniom użytkowników oraz osób z nimi współpracujących. Słownictwo to stanowi zbiór otwarty, czyli pojęcia uzupełniane są cały czas z uwzględnieniem zmieniających się warunków, potrzeb, stylu życia społeczności.
Znaki Makatonu mogą być manualne lub graficzne, stosowane rozdzielnie lub łącznie, w zależności od potrzeb danej osoby. Można je także łączyć z innymi systemami, np. PECS, lub innymi symbolami graficznymi, takimi jak PCS, piktogramy, kolorowe obrazki, zdjęcia.
Gesty- znaki manualne, powstawały przy udziale sprawnych dzieci w wieku przedszkolnym, a następnie poddawane były weryfikacji wśród dzieci niepełnosprawnych. Wybrane zostały znaki najbardziej ikoniczne, gesty posiadające wyraźne analogie do rzeczywistych przedmiotów i czynności oraz kilka znaków dodatkowo uproszczonych motorycznie z polskiego języka migowego. Kierowano się również prostotą motoryczną znaków, by były jak najłatwiejsze do wykonania przez użytkowników.
W Makatonie każde uczone pojęcie ma swój odpowiedni gest (znak manualny). Na Program (zakres podstawowy) składa się około 450 znaków podstawowych i około 7000 znaków uzupełniających, dodatkowych. Liczba ogólna gestów odpowiada ilości wszystkich pojęć i jest to około 7 500 znaków. Gestom podobnie, jak symbolom towarzyszy zawsze poprawna, gramatyczna mowa (zależnie od możliwości dziecka/dorosłego).
Gesty Makatonu ze względu na swoje główne przeznaczenie (dzieci niepełnosprawne i małe dzieci) są proste w motorycznym wykonaniu (dwie opcje znaku do wyboru - dla jednej lub dwóch rąk), czytelne (tak, aby osoby nieznające systemu mogły się domyśleć co dany znak oznacza) i ikoniczne (aby osoby uczące się znaków mogły je zapamiętać a następnie spontanicznie odtworzyć podczas porozumiewania się).
Przykładowe gesty Makatonu:
Makaton jest Programem Językowym, czyli porządkowanym spójnym systemem znaków z określonymi regułami użycia oraz tworzenia nowych znaków; kategorie językowe reprezentowane są przez odpowiednie grupy znaków i zasady ich wykonywania (gesty) lub rysowania (symbole).
Gesty Makatonu są formami alternatywnymi (gdy mowa nie występuje w ogóle) lub wspomagającymi mowę (gdy mowa występuje, lecz w niewystarczającym zakresie, aby móc ją zrozumieć). Gesty stanowią wówczas jej uzupełnienie przy równoczesnym jej rehabilitowaniu, stąd podczas stosowania gestów w komunikacji nie można mówić o uśmiercaniu mowy. Gesty i mowa uczone są równocześnie w tym samym momencie. Nauka lub terapia logopedyczna przebiega równolegle wraz z wprowadzaniem form manualnych.
Z czasem, kiedy dziecko/dorosły zaczyna opanowywać mowę, gesty są wycofywane.
Gestów używa się w szyku gramatycznym języka ojczystego- informacje pokazywane gestami płyną w kolejności zgodnej ze słowami wypowiadanymi.
Stosuje się trzy poziomy przekazywania komunikatu:
- poziom słów-kluczy (stosujemy najczęściej)- potokowi mowy towarzyszą gesty jedynie słów kluczowych np. mówiąc zdanie- czy chcesz zjeść jakiegoś owoca?- gestem pokazujemy zjeść i owoc;
- poziom funkcjonalny- gesty stanowią tylko czasowniki;
- poziom pełny- gestami pokazujemy większość wypowiadanych słów.
W Makatonie każde uczone pojęcie ma swój odpowiedni symbol (znak graficzny). Na Program (zakres podstawowy) składa się około 450 symboli podstawowych i około 7000 symboli uzupełniających, dodatkowych. Liczba ogólna symboli odpowiada ilości wszystkich pojęć i jest to około 7 500 znaków. Symbolom podobnie, jak gestom towarzyszy zawsze poprawna, gramatyczna mowa (zależnie od możliwości dziecka/dorosłego).
Znaki graficzne Makatonu są czarno-białymi (czarna figura, białe tło) rysunkami liniowymi, pokrywającymi znaczenie pojęć, które przedstawiają. Odznaczają się przejrzystością i prostotą, co pozwala na ich ręczne (bez konieczności używana drukarki) rysowanie.
Przykładowe symbole Makatonu:
Oprócz prostoty symbole Makatonu dla lepszej orientacji w odczytywaniu, wykorzystują grubą linię dla oznaczenia podstawy znaku.
Makaton jako uporządkowany i spójny systemem znaków z określonymi regułami użycia oraz tworzenia nowych, wykorzystuje logiczne zasady klasyfikowania symboli, odczytywania oraz tworzenia nowych, np. wszystkie pojęcia określające relacje rodzinne przedstawione są symbolem wykorzystującym koło; pytania– znak zapytania; czasowniki- postać lub część ciała postaci, etc.
Zasady wykorzystywania symboli Makatonu są takie same, jak we wszystkich innych systemach/zestawach AAC. Układ znaków graficznych w pomocach komunikacyjnych (tablicach/ książkach komunikacyjnych oraz pomocach komputerowych) jest szeregowy lub kolumnowy, tematyczny lub w według kodu kolorów lub klucza Fitzgeralda w zależności od preferencji i możliwości osób z tych pomocy korzystających.
Symbole Makatonu nie obejmują haseł (podpisów) wpisanych wewnątrz symbolu graficznego, jak ma to miejsce przy pozostałych systemach graficznych AAC, ale opis znajduje się nad lub pod symbolem lub nie ma go w ogóle. Pod tym względem Makaton zakłada dowolność tj. opis może, ale nie musi być stosowany. Technika opisu jest dowolna, zarówno w wyborze formy- drukowane, wielkie litery lub małe pisane litery, jak i umiejscowienia opisu- podpis może być umieszczony nad lub pod symbolem.
Symbole Makatonu, podobnie jak gesty, służą wspomaganiu mowy przy równoczesnym jej rehabilitowaniu. Terapia logopedyczna mowy przebiega równolegle wraz
z wprowadzaniem form graficznych.
Program Makaton w nauczaniu symboli graficznych wykorzystuje strategie wymiany podobną do PECS-u (Picture Exchange Communication System) dla podniesienia efektywności posługiwania się symbolami graficznymi.
Głównym celem strategii wymiany jest nie tylko nauka symboli graficznych, ale nauczenie inicjowania interakcji z drugą osobą. Umiejętności takie jak kontakt wzrokowy, spokojne siedzenie, odpowiadanie na serie pytań lub umiejętność dobierania symboli do przedmiotów lub w pary nie są wymagane. Podstawowym celem jest nauczenie interakcji komunikacyjnej, stąd ze strategii wymiany korzystają nie tylko dzieci mające trudności
w porozumiewaniu się werbalnym, ale również jest ona efektywnie stosowana wśród dzieci, które wypowiadają słowa, lecz ich nie inicjują lub są echolaliczne np. z dziećmi
z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
Strategia wymiany przebiega w kilku fazach. W pierwszej dzieci są uczone inicjowania komunikacji. W drugiej rozszerzenia użycia symboli graficznych z innymi osobami i w różnych miejscach. W trzeciej dokonywania wyboru pomiędzy symbolami graficznymi. W czwartej tworzenia prostych zdań oraz precyzowania próśb poprzez wskazanie właściwości przedmiotów.
W planowaniu pracy nakierowanej na wprowadzenie znaków Makatonu należy stworzyć Indywidualny Profil Komunikacyjny Dziecka na podstawie diagnozy, wywiadu oraz obserwacji. Dobór pojęć oraz ustalenie kolejności ich wprowadzania wiąże się ściśle
z potrzebami danej jednostki oraz z jej zainteresowaniami i preferencjami.
Opracowała:
Olga Klementowicz
na podstawie szkolenia odbytego 27-28.10.2017 r. oraz:
- http://www.makaton.pl/
- "Makaton w rozwoju osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi", red. B.B. Kaczmarek, Kraków 2014, Wydawnictwo Impuls
