Uczniowie z wadą słuchu - Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 7

Wada słuchu i język migowy

            Mowa jest prawdopodobnie najważniejszym i najistotniejszym dźwiękiem w naszym życiu – dzięki niej możemy komunikować się z innymi ludźmi. Komunikowanie się z innymi należy do najważniejszych potrzeb psychicznych każdego człowieka. Ma ono zasadnicze znaczenie dla prawidłowego rozwoju dzieci jak i osób dorosłych.

Osoby niesłyszące żyją w społeczeństwie słyszącym i muszą komunikować się z osobami słyszącymi, załatwiając swoje codzienne sprawy bytowe, muszą żyć według norm obowiązujących w danym społeczeństwie, korzystając z jego instytucji i przestrzegać norm obywatelskich[1]. Nasze społeczeństwo posługuje się językiem dźwięków, który dla większości osób jest dostępny, jednak dla osób z uszkodzonym słuchem jest trudny, lub wręcz niemożliwy do opanowania.

            Rene Jacob Müler przez uszkodzenie słuchu rozumie „… każde uszkodzenie narządu słuchu lub indywidualnej zdolności przetwarzania wrażeń słuchowych w sensowne informacje. A zatem osoba z uszkodzonym słuchem to pojęcie obszerne, obejmujące zarówno osoby z lekkim, średnim, ciężkim niedosłuchem, jak i osoby z resztkami słuchu oraz niesłyszące względnie głuche”[2].

            Uwzględniając problematykę profilaktyki, diagnostyki oraz poprawnie prowadzonego usprawniania słuchu i nauki mowy, przyjmuje się następujące kryteria podziału uszkodzeń słuchu i osób nimi dotkniętych:

-   kryterium lokalizacji miejsca uszkodzenia narządu słuchu:

• niedosłuch przewodzeniowy - gdy uszkodzenie dotyczy obszarów ucha zewnętrznego (małżowina, przewód słuchowy, błona bębenkowa) oraz ucha środkowego (kosteczki słuchowe, trąbka słuchowa). Większość wad słuchu tego typu może być leczona farmakologicznie lub/i operacyjnie. Choć wady słuchu typu przewodzeniowego powodują ubytki lekkiego i średniego stopnia, ich skutki dla rozwoju mowy i osiągnięć szkolnych mogą być znacznie większe, niż by to wynikało ze stopnia uszkodzenia słuchu, ponieważ często konieczne jest wielokrotne powtarzanie zabiegów chirurgicznych, przez co dziecko wciąż ma problemy ze słyszeniem.
• niedosłuch typu odbiorczego (głuchota odbiorcza) - wynika z nieodwracalnych i nieuleczalnych uszkodzeń w obrębie ucha wewnętrznego. Wyróżnić tu można niedosłuch ślimakowy (gdy uszkodzeniu uległy komórki zmysłowe w ślimaku), niedosłuch nerwowy (uszkodzenie włókien nerwowych nerwu statyczno-słuchowego) oraz niedosłuch centralny (uszkodzenie może dotyczyć każdego miejsca drogi słuchowej w mózgu). O ile niedosłuch ślimakowy i nerwowy może być jednouszny (jednostronny), to niedosłuch centralny jest zawsze obustronny. Wady słuchu typu odbiorczego mogą być różnego stopnia. Ubytki stopnia znacznego (poważnego) i głębokiego są zawsze typu odbiorczego, a nie przewodzeniowego.
• niedosłuch przewodzeniowy-odbiorczy (głuchota mieszana) - mówimy o nim, gdy niedosłuchowi odbiorczemu towarzyszy niedosłuch przewodzeniowy.

-    kryterium stopnia uszkodzenia słuchu,

• lekkie uszkodzenie słuchu (lekki niedosłuch) 20 do 40dB. Osoby z lekki niedosłuchem bez aparatów słuchowych mają przede wszystkim problemy ze zrozumieniem mowy szeptanej. Mowa dźwiękowa rozwija się w sposób mniej lub bardziej normalny,
• umiarkowane uszkodzenie słuchu (średni niedosłuch) od 41 do 70 dB. Osoby takie bez aparatów słuchowych mają problemy ze zrozumieniem języka potocznego przy normalnym natężeniu dźwięku, gdy oddalone są od mówiącego o ponad 1 m,
• znaczne uszkodzenie słuchu lub graniczące z głuchotą od 71-90 dB. Bez aparatów słuchowych zrozumienie normalnie wypowiadanych słów nie jest możliwe,
• głębokie uszkodzenie słuchu (brak percepcji słuchowej, niesłyszenie lub głuchota) od 91-120 dB. Rozporządzają z reguły resztkami słuchu, które mogą być wykorzystywane w percepcji mowy,
• brak percepcji słuchowej, niesłyszenie lub głuchota powyżej 120 dB. Uszkodzenie słuchu jest tak ciężkie, że nawet z aparatami słuchowymi nie da się zrozumieć mowy.

-   kryterium czasu powstania uszkodzenia:

•  prelingwalne – uszkodzenie słuchu nastąpiło przed okresem ukształtowania się mowy i języka,
•  perlingwalne – w czasie jego tworzenia,
• postlingwalne – po opanowaniu mowy.

-   kryterium przyczyny uszkodzenia[3].

• dziedziczne - ujawniające się u dzieci w bezpośrednio następujących po sobie pokoleniach – przenoszone są z rodziców na dzieci w zależności czy są oni nosicielami utajnionej cechy głuchoty,
• wrodzone – wady słuchu powstają w okresie życia płodowego. Przyczynami mogą być np. grypa, różyczka, na które chorowała matka w pierwszym trymestrze ciąży, przyjmowane przez nią leki, inne choroby tj. toksoplazmoza,
• pourodzeniowe – nabyte – uszkodzenia słuchu spowodowane mogą być: czynnikami infekcyjnymi, które najczęściej są następstwem:
  • poważnych chorób dziecięcych, np.: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ucha środkowego, przewlekłe nieżyty górnych dróg oddechowych;
  • czynnikami urazowymi (urazy typu mechanicznego, akustycznego) oraz
  • czynnikami toksycznymi, głównie lekami oto toksycznymi, niezbędnymi do ratowania życia, której jednak ze względu na swoje działanie uszkadzają słuch[4].

 Język migowy

Język migowy - „to zbiór konwencjonalnych znaków gestykulacyjnych, znaków migowych, określających poszczególne litery, liczby lub całe słowa, a czasem nawet krótkie zwroty. Elementem charakterystycznym dla danego znaku jest zarówno układ palców i dłoni u obu rąk, położenie rąk w stosunku do ciała oraz ruch wchodzący w skład całości znaku”.[5] Stanowią one podstawę komunikacji językowej. Uzupełnieniem znaków ideograficznych są znaki daktylograficzne, na które składa się alfabet palcowy, znaki liczebników głównych i porządkowych, ułamków zwykłych i dziesiętnych, znaki interpunkcyjne itp. Posiada również własną, specyficzną gramatykę pozycyjną, w której o sensie zdania decyduje kolejność wyrazów. Nie jest łatwo nauczyć się języka migowego. Osoby głuchonieme, które nie opanowały polszczyzny ani w mowie, ani w piśmie, przez całe swoje życie muszą korzystać z usług tłumaczy języka migowego, a w Polsce jest zaledwie kilkudziesięciu tłumaczy na wysokim, profesjonalnym poziomie.

Formą pośrednią między językiem polskim a językiem migowym jest tzw. system językowo-migowy, polegający na ilustrowaniu wypowiedzi słownej równocześnie demonstrowanymi znakami migowymi. Znaki języka migowego prezentowane w układzie gramatycznym właściwym dla języka polskiego tworzą tzw. język migany. Języka tego osoby słyszące mogą uczyć się na specjalnych kursach. Znajomość tego języka ułatwi kontakt z osobami głuchymi i głuchoniemymi[6].

Bierną znajomość języka migowego posiada większość osób niesłyszących
i głuchoniemych, czynną znajomość posiadają przede wszystkim niesłyszący oraz ci głuchoniemi, którzy uczęszczali do szkół specjalnych. Wiele jest jednak takich osób głuchoniemych, które porozumiewają się wyłącznie przy pomocy klasycznego języka migowego. Nauczenie się tego języka jest znacznie trudniejsze. Nie wystarczy tu poznanie znaków, trzeba zrozumieć duch języka – słownictwo, grafomotoryki, sposoby prezentacji znaków, specyfikę manualnej komunikacji przestrzennej, zawierającej wiele zasad nie występujących w językach dźwiękowych. Można to osiągnąć przebywając na co dzień wśród niesłyszących, a wystarczający dla swobodnej komunikacji poziom osiąga się po kilku latach stałego stosowania go w kontaktach interpersonalnych.[7]

Trudności adaptacyjne dzieci z wadą słuchu

Trudności w zakresie werbalnych form porozumiewania się mogą prowadzić do ograniczenia kontaktów interpersonalnych lub do zupełnego wycofania się z nich.

Dzieci niesłyszące mają ograniczoną możliwość nabywania doświadczeń, a niezrozumiałe sytuacje rodzą w nich lęk i poczucie bezradności. Wykazują też trudności w wyrażaniu swoich myśli z uwagi na ograniczony zasób słownictwa. Może to budzić u nich zachowania agresywne, co z kolei wpływa negatywnie na kontakty interpersonalne. Osoby słabo słyszące często doświadczają poczucia osamotnienia i izolacji oraz napięć emocjonalnych, co jest również powodowane ograniczeniami w porozumiewaniu się. Często mają zniekształcony obraz siebie, zaburzoną samoocenę (zaniżoną bądź zawyżoną) oraz opóźniony rozwój dojrzałości emocjonalno-społecznej.

U osób z wadą słuchu mogą wystąpić trudności adaptacyjne w różnych warunkach społecznych. Opóźnienie w procesie przyswajania języka zmniejsza okazję do kontaktów społecznych, stanowiąc źródło frustracji dzieci głuchych i ich rodziców. Trudności językowe przeszkadzają w rozumieniu wyjaśnień słownych, dotyczących emocji i uczuć u innych osób. Osoby słabo słyszące mogą zachowywać się agresywnie wobec rówieśników, mogą unikać kontaktów ze słyszącymi a także kontaktów grupowych. Można zaobserwować u nich także rozbieżność między potencjalnymi możliwościami a poziomem osiągnięć, tendencje destrukcyjne, pasywność i konformizm, sztywność zachowania a także egocentryzm.

To jak dziecko z uszkodzonym narządem słuch radzi sobie w kontaktach interpersonalnych zależy od wielu czynników. Dużą rolę odgrywają tu doświadczenia z wczesnego okresu dzieciństwa. Ogromne znaczenie mają postawy, jakie prezentują rodzice a także środowisko, w jakim dziecko wzrastało. Bardzo ważna jest też wyrozumiałość dla trudności tych dzieci zarówno ze strony rodziców jak też  nauczycie

Rehabilitacja dziecka z wadą słuchu

Rehabilitacja dziecka z wadą słuchu to program kompleksowych działań diagnostycznych, wychowawczych i terapeutycznych, które zmierzają do stworzenia dziecku z uszkodzonym narządem słuchu optymalnych warunków rozwoju i osiągania efektów
na miarę jego możliwości, zaś rodzinie dziecka stworzenia warunków do zrozumienia sytuacji, w jakiej znalazło się dziecko i jego najbliżsi i do jej akceptacji oraz do poradzenia sobie ze wszystkimi trudami wychowania niepełnosprawnego dziecka, które nie słyszy lub niedosłyszy[9].

Głównym celem rehabilitacji jest porozumiewanie się dziecka źle słyszącego
z otoczeniem za pomocą mowy, a postępowanie rehabilitacyjne podjęte przez rodziców pod kierunkiem logopedów i przy współudziale innych specjalistów powinno stworzyć dzieciom niesłyszącym szansę na językowe komunikowanie się. Cel ten jest bardzo trudny i nie zawsze możliwy do zrealizowania. Jego powodzenie zależy od wielu czynników związanych
z dzieckiem oraz od innych niezależnych od niego i związanych ze środowiskiem, w którym dorasta.

     Sukces rehabilitacji w znacznym stopniu zależy od stopnia uszkodzenia narządu słuchu, wieku w którym ono nastąpiło, poziomu inteligencji dziecka i cech jego osobowości[10]. Do warunków sprzyjających procesowi rehabilitacji należy:

• wczesna diagnoza pedagogiczno-psychologiczno-logopedyczna,
• wychowanie słuchowe dziecka,
• terapia słuchu i mowy dziecka,
• wspieranie rozwoju dziecka,
• edukacja rodziców,
• pomoc psychologiczna, a w tym między innymi terapia rodziny,
• kształcenie dziecka w zakresie odczytywania mowy z ust,
• kształcenie w zakresie języka migowego,
• kwalifikowanie do wszczepiania implantu ślimakowego,
• współpraca z placówkami edukacyjnymi [11].

Im szybciej wada słuchu będzie wykryta i zdiagnozowana u dziecka, tym więcej można dla niego zrobić, a efekty tej rehabilitacji będą bardziej skuteczne. Okresem największej gotowości do przyswajania mowy na drodze słuchowej to pierwsze trzy lata życia, z czego pierwszy rok jest najważniejszy. Zauważono, że zastosowanie aparatów słuchowych u dzieci do 3 roku życia daje dużo lepsze rezultaty niż u dzieci starszych.

 
W Gdańsku osoba z wadą słuchu może uzyskać pomoc w:

1. Specjalistyczny Ośrodek Diagnozy i Rehabilitacji Dzieci i Młodzieży z Wadą Słuchu w Gdańsku, ul. Głogowska 11, 80-302 Gdańsk,
tel. 58-556-05-28, adres internetowy: www.osrodekpzg.pl

• Celem ośrodka jest wszechstronna pomoc pacjentom z zaburzeniami słuchu i mowy, a przede wszystkim wczesna diagnoza, protezowanie i wielospecjalistyczna terapia słuchu i mowy. Zajmują się dziećmi i młodzieżą od 0-18 lat oraz osobami dorosłymi.
• Ośrodek jest niepublicznym zakładem opieki zdrowotnej realizującym świadczenia medyczne, dostępnym dla wszystkich pacjentów ubezpieczonych w NFZ.
• Jest też placówką prowadzoną przez stowarzyszenie – oddział pomorski Polskiego  Związku Głuchych. Dodatkowo prowadzi działania o charakterze środowiskowym i integracyjnym. Realizuje  zadania zlecone w ramach konkursów PFRON. Organizuje też  turnusy rehabilitacyjne[12].

2. Pomorskie Centrum Słuchu i Mowy MEDINCUS   ul. Biała 7a te. 58 355 51 00, e-mail: rejestracja.gdansk@csim.pl,   www.csim.pl

3. Polski Związek Głuchych Oddział Pomorski, ul. Pniewskiego 8, 80-246 Gdańsk, tel. 58-341-96-25

4.  Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 7, ul. Traugutta 82, 80-229 Gdańsk, tel. 58-341-39-50.
W Poradni zatrudnione są osoby które ukończyły kurs języka migowego w PZG.

• Poradnia psychologiczno-pedagogiczna zajmuje się nie tylko diagnozą i orzecznictwem, ale poprzez swoje działania między innymi w zakresie profilaktyki, terapii współpracują z nauczycielami także szkół i oddziałów integracyjnych. Uczeń z uszkodzonym narządem słuchu przyjmowany jest do szkoły na podstawie orzeczenia Poradni psychologiczno-pedagogicznej. Orzeczenie zawiera diagnozę psychologiczną, pedagogiczną oraz lekarską. Wskazane jest, aby nauczyciel współpracował podczas realizacji programu ze specjalistami z poradni. Współpraca między nauczycielami a pracownikami poradni powinna dotyczyć, np.: dodatkowych badań w przypadku dostrzeżenia przez nauczyciela trudności rozwojowych, wskazań, porad metodycznych i organizacyjnych związanych z nauką, analizy osiągnięć i dalszych planów edukacyjnych. Pracownicy Poradni mogą również wspomóc nauczyciela, by jego nauczanie było efektowne. Służyć pomocą w przypadku napotykanych trudności edukacyjnych, wesprzeć wiedzą teoretyczną. Jeżeli zajdzie taka potrzeba przeprowadzić warsztaty dla nauczycieli, którzy mają rozpocząć kształcenie dziecka z wadą słuchu, które przybliżą trudności ucznia w jego prawidłowym funkcjonowaniu. Aby ułatwić adaptację w nowym środowisku szkolnym ucznia z dysfunkcją słuchu pokierować, lub udostępniać materiały pomocne w zorganizowaniu zajęć integracyjnych.

 

Opracowały:
Beata Świętorecka
Alina Pietrowska

[1] B. Krauze-Składowska, Zachowania komunikacyjne dziecka z głębokim uszkodzeniem słuchu w integracyjnym oddziale przedszkolnym: „Logopedia” 2006 nr 2(3)/, s. 78
[2] R. J.Müler, Słyszę – ale nie wszystko”, WSiP, Warszawa 1997 jw., s. 80
[3] B. Krauze-Składowska „Zachowania komunikacyjne dziecka z głębokim uszkodzeniem słuchu … s. 80
[4] B. Krauze-Składowska, Zachowania komunikacyjne dziecka z głębokim uszkodzeniem słuchu …, s 81-83
[5] Elżbieta Sobol, „Ilustrowany Słownik Języka Polskiego”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 438
[6] Bogdan Szczepanowski, „Komunikowanie się z osobami z uszkodzonym słuchem. Poradnik dla pracowników służb społecznych”, Wydawca Centrum Języka Migowego, Warszawa-Krapkowice 2005, s. 4-5
[7] Bogdan Szczepankowski, „Język migowy jako środek komunikacji”: Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zdrowotnej, nr 2 (152)/1997
[8] http://www.sluchowisko.net/nowosci/19/Daktylografia---mowa-palcowa---polski-alfabet-migowy/ (data pobrania 22.11.2011)
[9] J. Kosmalowa, Podstawowe problemy w procesie wspierania rozwoju dziecka z uszkodzonym narządem słuchu {w:} Rehabilitacja dzieci i młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu pod red. J. Kosmalowej, Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu, Warszawa 2001, s. 9
[10] L. Iskra, A. Święcicka, O rehabilitacji dzieci z uszkodzonym słuchem {w:} Moje dziecko nie słyszy. Materiały dla rodziców dzieci z wadą słuchu, pod red. J. Kobosko, Warszawa 1999, s. 175
[11] J. Kosmalowa, Podstawowe problemy w procesie wspierania rozwoju dziecka …, s. 10
[12] http://www.osrodekpzg.pl/(data pobrania 27.10.2012)