Uczeń, który korzysta z usługi doradczej chce uzyskać wiedzę, która pozwoli na mądre i efektywne zaplanowanie własnej ścieżki edukacyjno – zawodowej. Doradca musi być świadomy, że w przypadku uczniów ze SPE nie istnieje jedno najlepsze i jedyne narzędzie czy metoda pracy z daną grupą! Podobnie, jak w przypadku innych uczniów, to co świetnie działa i przynosi efekty dla jednej osoby, niekoniecznie będzie się sprawdzało w innych przypadkach. Na rynku istnieje wiele różnych narzędzi. Wyzwaniem i zadaniem dla doradcy będzie właśnie wybór odpowiedniego narzędzia diagnostycznego a w razie potrzeby odpowiednia modyfikacja narzędzia czy nawet stworzenie własnego (jeśli widzimy taką potrzebę).
Każdy musi sam tworzyć swój warsztat pracy i projektować go w taki sposób, aby wsparcie doradcze było adekwatne do rzeczywistych potrzeb ucznia. Korzystajmy z tego co już zostało opracowane, doświadczeń innych doradców, ale bądźmy też otwarci i kreatywni w tym zakresie!
Poruszając tematykę niepełnosprawności należy pamiętać, że każda z grup posiada szczególne przeciwwskazania w podejmowaniu aktywności zawodowej. Świadomość tych ograniczeń pozwala na dokonanie trafnego wyboru, a z drugiej strony wskazuje na konieczność przystosowania środowiska pracy w taki sposób, by niepełnosprawność nie była przeszkodą w wykonywaniu zawodu czy pełnieniu ról społecznych. Przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania zawodu są inne u osób z uszkodzeniem narządu ruchu, narządów wewnętrznych, narządu słuchu, narządu wzroku czy niepełnosprawnością intelektualną. W tej kwestii wskazówkę może stanowić publikacja KOWEZiU autorstwa Grażyny Sołtysińskiej „Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych”. W książce tej można nieodpłatnie pobrać materiały, w których znajdują się informacje m.in. na temat przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania zawodów.
Poradnictwo zawodowe jest częścią procesu rehabilitacji klienta, dlatego dobrze, jeśli doradca zawodowy ma przynajmniej podstawową wiedzę na temat rodzajów niepełnosprawności, które w sposób znaczący mogą ograniczać możliwości wyboru ścieżki zawodowej ucznia czy słuchacza. Pamiętajmy o tym, by narzędzia wykorzystywane w pracy z klientem dostosować do jego ograniczeń, wynikających z niepełnosprawności.
Wyróżniamy następujące grupy niepełnosprawności:
- niepełnosprawność ruchowa,
- dysfunkcja słuchu,
- dysfunkcja wzroku,
- zaburzenia psychiczne,
- niepełnosprawność intelektualna,
- choroby układu krążenia i układu oddechowego,
- zaburzenia neurologiczne.
ażda z tych niepełnosprawności niesie ze sobą inne ograniczenia związane z wykonywaniem pracy.
- Niepełnosprawność ruchowa
W przypadku osób z niepełnosprawnością ruchową należy zwrócić uwagę czego dotyczy dysfunkcja. Osoby z uszkodzeniami kończyn górnych raczej nie sprawdza się w zawodach wymagających wysokiej sprawności manualnej oraz wymagających płynnego, szybkiego i precyzyjnego wykonywania ruchów przy pomocy jednej lub obu rąk. Ograniczenia zależą jednak od zakresu i stopnia i uszkodzenia kończyny lub kończyn. W celu zwiększenia możliwości manualnych stosuje się czasami protezy, które umożliwiają wykonywanie ruchów i czynności niezbędnych w określonej pracy.
W przypadku uszkodzenia kończyn dolnych osoby mają przeciwwskazania do wykonywania prac związanych z dużym wysiłkiem fizycznym. Czasami uszkodzenia kończyn dolnych wiążą się z poruszaniem się na wózku inwalidzkim lub z wykorzystaniem lasek, kul czy aparatów ortopedycznych. Osoby te z powodzeniem mogą wykonywać prace umysłowe i inne np. produkcyjne w pozycji siedzącej nie wymagające częstego przemieszczania się. Bardzo często takie osoby z dysfunkcjami kończyn dolnych wymagają odpowiedniego dostosowania miejsca pracy.
Największe problemy z odnalezieniem się na rynku pracy mają często osoby z równoczesnym uszkodzeniem kończyn dolnych i górnych. Diagnoza zawodowa takich osób jest szczególnie trudna.
- Dysfunkcja słuchu
Słuch pełni kluczową rolę w procesach orientacyjnych w miejscu pracy oraz w procesie komunikacyjnym. Wrodzone lub nabyte upośledzenie słuchu wpływa hamująco na rozwój mowy. Osoby niesłyszące lub niedosłyszące mogą mieć zatem problemy w komunikacji interpersonalnej, co utrudnia pracę w zespole i komunikację. ze współpracownikami. Osoby głuche mają także uniemożliwioną słuchową orientację w terenie oraz porozumiewanie się werbalne.
Osoby niedosłyszące często wykorzystują aparaty słuchowe, które ułatwiają im życie. Niektórzy potrafią również czytać z ruchu warg jednak jest to umiejętność bardzo trudna, możliwa jedynie z bliskiej odległości i męcząca wzrok. Często u osób niesłyszących obserwuje się jednoczesne zaburzenia zmysłu równowagi, który znajduje się w uchu wewnętrznym.
W przypadku osób słabo słyszących, przy prawidłowej mowie i z wykorzystaniem aparatu słuchowego mają one prawie nieograniczone możliwości zawodowe. Zależą one jednak od zdolności intelektualnych oraz akceptacji własnej niepełnosprawność
Osoby z dysfunkcjami słuchu nie mogą pracować w miejscach, w których musiałyby poruszać się po drabinie lub rusztowaniach oraz w takich, w których istnieje zagrożenie dla zmysłu wzroku.
- Osoby z dysfunkcją wzroku
Omawiając dysfunkcje narządu wzroku warto zaznaczyć wartość definicji o charakterze funkcjonalnym, czyli takich, które nie koncentrują się na wynikach badań okulistycznych, ale na indywidualnych możliwościach danej osoby. Takie podejście do tematu daje możliwość zwiększenia własnej świadomości dot. potrzeb rehabilitacyjnych, czyli podjęcia działań mających na celu wyrównywanie szans osób z dysfunkcją wzroku.
- Osoba niewidoma: w codziennym funkcjonowaniu korzysta głównie z informacji napływających z pozostałych zmysłów. Wśród osób niewidomych są takie, które zachowały wzrok szczątkowy oraz takie, które całkowicie nie widzą. Wzrok szczątkowy umożliwia ogólną orientację w przestrzeni oraz dostrzeganie większych przedmiotów, bez szczegółów, tj. ogólne kontury człowieka, bez możliwości rozpoznania osoby.
- Osoba słabo widząca może działać w oparciu o wrażenia wzrokowe, starając się poprawić osłabioną sprawność widzenia poprzez posługiwanie się pomocami optycznymi i nieoptycznymi, odpowiednią adaptacją. W pracy może posługiwać się wskazówkami wizualnymi w orientacji, planowaniu, kierowaniu i kontrolowaniu przebiegu czynności otoczenia.
Jedną z najważniejszych przyczyn ograniczenia możliwości wykonywania wielu zawodów przez osoby niewidome jest pozbawienie wszystkich sygnałów wizualnych, które dają pełną orientację w miejscu pracy. W celu polepszenia możliwości kompensacyjnych pozostałych zmysłów, np. poprawienia procesu orientacji, stosuje się sygnały dźwiękowe, dotykowe i węchowe.
Osoby słabo widzące, czyli z uszkodzeniem wzroku i zachowaną zdolnością widzenia, w mniejszym lub większym stopniu mogą podejmować pracę w zawodach o podobnym charakterze, co osoby niewidome, przy użyciu okularów lub innych urządzeń optycznych (lupka), a także przy przystosowaniu miejsca pracy do warunków wzorkowych (odpowiednie oświetlenie).
Osoby niewidome najczęściej wykonują pracę o charakterze umysłowym i w branży usługowej. Urządzenia elektroniczne, takie jak np.: komputer z syntezatorem mowy, skaner czy drukarka brajlowska umożliwiają korzystanie z materiałów pisanych, a także przetwarzanie ich w trakcie wykonywania pracy zawodowej. Szansa na użycie osiągnięć najnowszej techniki i elektroniki znacznie zwiększa możliwości zawodowe osób słabo widzących.
- Osoby z zaburzeniami psychicznymi
Zaburzenia psychiczne charakteryzują się nieprawidłowym przebiegiem procesów psychicznych jednostki odbiegających od norm przyjętych przez środowisko. Dyskryminacja pacjentów z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy utrudnia im powrót do zdrowia. Tymczasem równe traktowanie i akceptacja są niezbędne dla normalnego funkcjonowania chorych. Niepełnosprawni pracownicy powinni mieć w miejscu pracy jednakowe szanse z innymi pracownikami w zdobywaniu umiejętności i doświadczenia zawodowego niezbędnego do ich dalszej kariery zawodowej.
Osoby chore psychicznie mogą znaleźć zatrudnienie na otwartym rynku pracy, np. w rolnictwie, ogrodnictwie, rzemiośle, czy przy pracach montażowych. Psychiatrzy zalecają, aby praca dla osób z zaburzeniami psychicznymi była zgodna z zainteresowaniami oraz dawała poczucie odpowiedzialności. Zazwyczaj zaczyna się od bardzo prostych zadań, z czasem zwiększając stopień trudności. Osobom posiadającym wyższe wykształcenie można proponować bardziej odpowiedzialne zadania, zgodne z ich umiejętnościami.
- Niepełnosprawność intelektualna
Niepełnosprawność umysłowa cechuje się obniżoną sprawnością procesów umysłowych. Klasyfikacja obejmuje 4 stopnie niepełnosprawności intelektualnej; lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki, które zostały wyróżnione na podstawie pomiaru inteligencji.
- niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim- osoby takie są samodzielne i zaradne społecznie, nie powinny jednak wykonywać zawodów wymagających podejmowania decyzji, ponieważ nie osiągnęły etapu myślenia abstrakcyjnego w rozwoju poznawczym,
- niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym- w okresie przedszkolnym istnieją trudności z nabywaniem reguł społecznych (lojalność, współdziałanie), a także niezręczność fizyczna, powolny rozwój motoryczny; osoby takie mogą nabywać umiejętności samoobsługowe, nie gubią się w dobrze znanym terenie, mogą pracować w zakładach pracy chronionej,
- niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym- około 4-5 roku życia zauważalne opóźnienie rozwoju psychofizycznego; osoby te mogą opanować samoobsługę, przy stałej opiece mogą wyuczyć się czynności domowych, ale raczej nie są zdolne do wyuczenia zawodu,
- niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim- możliwe jest opanowanie tylko najprostszej samoobsługi. Występują ciężkie wady neurologiczne i fizyczne. Przez całe życie wymagają opieki instytucjonalnej; nie przekraczają wieku umysłowego osoby w normie intelektualnej trzyletniej.
6. Osoby z chorobami układu krążenia i układu oddechowego
Osoby z chorobami układu krążenia i układu oddechowego mają ograniczone możliwości zawodowe przez obniżenie fizycznej wydolności wysiłkowej organizmu oraz niską tolerancję na zmiany środowiska zewnętrznego. Osoby te z reguły narażone są na szybkie zmęczenie, dlatego nie mogą wykonywać ciężkiej pracy fizycznej.
Za najbardziej korzystne rodzaje prac dla osób z uszkodzeniami narządów wewnętrznych uważa się prace o charakterze usługowym i umysłowym. Należy jednak unikać nadmiernego wysiłku emocjonalnego, stresu i napięć lękowych. Osoby z wyżej wymienionymi schorzeniami mogą realizować aktywność zawodową wykonując prace spokojne, bez presji czasowej, w przyjaznych warunkach społecznych. Niekorzystne warunki pracy mogą powodować nasilanie objawów chorobowych, a tym samym obniżają zdolności do jej wykonywania. Do niekorzystnych warunków należą m.in.: gwałtowne zmiany temperatury powietrza, wilgotność, kurz czy cyrkulacja powietrza w pomieszczeniu.
7. Osoby z zaburzeniami neurologicznymi
Zasadniczą rolą układu nerwowego jest kontrola wszystkich czynności organizmu człowieka i sterowanie dynamiczną równowagą procesów życiowych. Zaburzenie tego układu uniemożliwia prawidłową adaptację organizmu do stale zmieniających się wpływów środowiska zewnętrznego i potrzeb środowiska wewnętrznego. Praca doradcy zawodowego w tym przypadku polega nie tylko na określeniu aktualnych ograniczeń i możliwości zawodowych, ale głównie sformułowaniu nowych celów życiowych i zawodowych oraz kształtowaniu nowej tożsamości zawodowej osoby niepełnosprawnej. Do powrotu takich osób na rynek pracy nieoceniona jest pomoc psychologiczna w zakresie oceny możliwości psychofizycznych.
Zdolność do pracy u chorych zależy od rodzaju i nasilenia zaburzeń neurologicznych. Zaburzenia te uniemożliwiają pracę w zawodach, w których konieczne jest stałe natężenie uwagi, wysoka koordynacja ruchowa, szybkie poruszanie się, dlatego że już sekundowe zaburzenia świadomości mogą prowadzić do zagrożenia zdrowia lub życia chorego czy innych osób. Tak więc chory nie może być np. chirurgiem, pilotem, zawodowym kierowcą, nurkiem, spawaczem, kontrolerem ruchu lotniczego itp. Nie może też pracować na wysokości, przy maszynach w ruchu ciągłym, przy urządzeniach pod wysokim napięciem, urządzeniach precyzyjnych, w pobliżu nie zabezpieczonych zbiorników wodnych, głębokich wykopów, w kopalniach, hutach. Najbardziej wskazana jest dla nich praca umysłowa, ponieważ zdolności intelektualne mogą być w tej chorobie praktycznie nienaruszone.
Możliwości uzyskania kwalifikacji zawodowych przez uczniów z różnymi rodzajami niepełnosprawności są duże, choć jak wskazuje opracowanie Raportu końcowego z realizacji badania ścieżek edukacyjnych niepełnosprawnych dzieci, uczniów i absolwentów jest to bliższe teorii niż praktyce. Celem projektu prowadzonego przez Instytut Badań Edukacyjnych było rozpoznanie dostępu uczniów z niepełnosprawnością do edukacji. Szeroko rozumiana dostępność szkoły wskazuje na możliwość edukacji w szkołach ogólnodostępnych, integracyjnych czy specjalnych, jednak w praktyce występuje dominujący kierunek przejścia z edukacji włączającej do segregacyjnej. Najlepiej w opinii badanych - rodziców uczniów niepełnosprawnych, dyrektorów szkół, wypadają szkoły specjalne, jako placówki dające największe wsparcie uczniowi w procesie nauki.
Ze względu na potrzebę uwzględnienia wielu aspektów w wyborze właściwej ścieżki edukacyjno-zawodowej przez osoby o specjalnych potrzebach, kontakt z doradcą zawodowym i lekarzem medycyny pracy wydaje się niezbędny. Zachęcamy do korzystania z konsultacji u specjalistów.
Opracowanie:
Alina Pietrowska
Anna Frost-Waluś
